تالیف:محمد جواد حیدری

 چکیده :‌

طنز آموزنده طنزی است که در آن لطف و حکمت به هم درآمیخته و مشتمل بر معجونی از نیش و نوش به منظور تعالی و هدایت باشد . نمونه‌هایی از طنزهای قرآن به این قرار است : تشبیه صدای بلند به عرعر خر ، تشبیه رفتار بلعم باعورا به پارس سگ و ... در این مقاله نکات پیش گفته به تفصیل آمده است .

کلید واژه‌ها :‌طنز ،‌مثل ، کنایه، تشبیه، استعاره ، ریشخند.

1ـ مقدمه

عده‌ای بر این باورند که طنز در قرآن فراوان به کار رفته است ؛ زیرا طنز نوعی استعاره و کنایه است و در قرآن استعاره و کنایه بسیار است .در سرتاسر قرآن استعاره و کنایه و تشبیه و تمثیل به چشم می‌خورد . استعاره‌های قرآن از ظرافت و لطافت ویژه‌ای برخوردار است و این مهم یکی ازموجبات اعجاز قرآن تلقی شده است.

در مقابل، عده‌ای دیگر طنز در قرآن را انکار می‌کنند و تمثیلات و استعارات قرآن را مقوله‌ای متفاوت از طنز می‌دانند؛ اما نگارنده دیدگاه نخست را ترجیح می‌دهد.

2ـ‌ مفهوم طنز

مفهومی از طنز که در این نوشتار اراده شده است، هر بیان و رفتاری است که به ظاهر غیر جدی و به صورتی لطیف و همراه با مزاح، ولی در واقع بیانگر واقعیتی جدی است .

هدف از این طنز توجه دادن به معایب و مفاسد و مبارزه با رذایل و رشد فضائل است .

3ـ پیشینه طنز در نگارش‌های علوم قرآنی

بسیاری از مفسران قرآن و نگارندگان علوم قرآنی به وجود زیباشناختی قرآن و جلوه‌های هنری آن بویژه طنز تمثیلی اشاره کرده‌اند . در این مجال نگارنده درصدد معرفی همه کتابهایی که در این زمینه تدوین یافته نیست. فقط به چند نمونه اشاره می‌کنیم:

1ـ‌ در قرن هفتم کمال‌الدین عبدالواحد بن عبدالکریم زملکانی (ت 651)  چندین اثر در وجوه زیباشناختی قرآن، به نگارش درآورد و گامهای بلندی در مباحث علوم قرآنی برداشت و به تفسیر آیات تفسیر آیات مشتمل بر طنز پرداخت . وی در یکی از آثار خویش با عنوان « التبیان فی علم البیان ، المطلع علی اعجاز القرآن » به پیرایش کتاب « دلایل الاعجاز » جرجانی پرداخت و به دقایق معانی آیات و ظرافتهای ویژه هنری و ادبی و بلاغی آن از جمله طنز تمثیلی اشاره کرد[1].

2ـ کتاب دیگر وی درباره قرآن و بلاغت و فصاحت و شیوه‌های ظریف بیانی و هنری تحت عنوان « البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن » است[2]. زملکانی در این کتاب با اشاره به حقیقت « بیان» ، آراء عالمان را درباره اعجاز و دریچه‌های آن بر می‌شمرد و آنگاه به ابعاد مانند ناپذیری بیانی قرآن می پردازد و به ظرافتها و اشارتها و حکایتهای آیات مشتمل بر طنز اشاره می‌کند[3].

عالمان پس از زملکانی ضمن استفاده از آثار وی، چیره‌دستی و فطانت و ذکاوت وی را در دانش معانی بیان و تیزفهمی و سرعت انتقال و گستردگی در آگاهی‌های گونه‌گون و احاطه بر جلوه‌های هنری قرآن ستوده‌اند[4].

3ـ عبدالعظیم عبدالواحد، زکی‌الدین ، معروف به ابن ابی الاصبع(ت 654) از بلند آوازگان شعر و ادب و ابعاد قرآنی است . وی گام شریفی در شناخت و شناساندن وجوه زیباشناختی و ابعاد بلاغی و ظرافتهای ویژه قرآن از جمله طنز تمثیلی برداشت.

وی ابتدا کتاب « تحریر التحبیر فی صناعة‌الشعر و النثر و بیان اعجاز القرآن» را نگاشت و در آن انواع فنون بدیعی و صنایع لفظی و معنوی بویژه جلوه‌های هنری طنز تمثیلی را گزارش داد؛ آنگاه « تحریر التحبیر» را گزینش کرد و آنچه ویژه قرآن بود ، از آن برگرفت و « بدیع القرآن» را پرداخت .

4ـ ابن ابی الاصبع « بدیع القرآن» را در یکصد و نه باب تنظیم نموده و در هر باب به یکی از انواع علم بدیع پرداخته و نمونه‌های قرآنی طنز را گزارش کرده است[5].

5ـ ابن ابی الاصبع کتاب دیگری تحت عنوان «کتاب الامثال » دارد که بطور مبسوط به تبیین طنزهای تمثیلی قرآن پرداخته است[6].

اصل مقاله:‏  http://www.iska.ir/LectureBodyDesc.asp?ProdID=116